عوامل رافع مسئولیت کیفری
زمانی که جرمی از سوی یک فرد اتفاق می‌افتد، دادسرا پس از رسیدگی و احراز وقوع جرم از سوی متهم پرونده را به دادگاه کیفری ارجاع می‌دهد. هنگامی که دادگاه نظر دادسرا در خصوص وقوع جرم از سوی متهم را بپذیرد، موضوع مسئولیت کیفری مجرم مطرح میشود. یعنی با احراز وقوع جرم از سوی متهم توسط دادگاه، مسئولیت کیفری وی احراز می‌گردد و می‌بایست به مجازات مقرر قانونی محکوم گردد. بنابراین، به منظور مجازات مجرم، دو گام باید برداشته شود. اول؛ احراز وقوع جرم توسط متهم و دوم؛ احراز مسئولیت کیفری. اصل بر این است که هر مجرم دارای مسئولیت کیفری است. لیکن مواردی در قانون پیش‌بینی شده است که بر اساس آن مسئولیت کیفری مجرم رفع می‌گردد. در مطلب «عوامل رافع مسئولیت کیفری» به معرفی و بررسی این عوامل می‌پردازیم.
تعریف عوامل رافع مسئولیت کیفری
عموم مردم جامعه تصور می‌کنند آنچه که سبب تحمیل مجازات به مجرم می‌گردد، وقوع جرم است. در صورتی که این تصور، به طور کامل صحیح نیست. در واقع، آنچه که علت اصلی مجازات مجرم است، مسئولیت کیفری است نه صرف ارتکاب جرم. اگر بخواهیم واضح‌تر توضیح دهیم، باید بگوییم یک فرد هنگامی‌که جرمی را مرتکب میشود دادگاه مکلف است علاوه بر احراز وقوع جرم، مسئولیت کیفری مرتکب را نیز احراز بکند. احراز مسئولیت کیفری بدین صورت است که قاضی اطمینان حاصل نماید مرتکب با اراده آزاد و در کمال عقل و هشیاری اقدام به عمل مجرمانه نموده است. فلذا چنانچه دادگاه احراز کند که علیرغم وقوع جرم، مرتکب فاقد مسئولیت کیفری است، نمی‌تواند او را مجازات نماید. در واقع، اگرچه عمل ارتکابی کماکان بر اساس قانون جرم است لیکن عاملی وجود دارد که سبب میشود مسئولیت کیفری نداشته و بنابراین قابل مجازات نیز نباشد.
✔ بیشتر بخوانید : وکیل پایه یک اثبات جرم
مسئولیت کیفری چیست؟
قانون برای این که شخص مجرم را واجد مسئولیت کیفری تشخیص دهد، شرایطی را پیش‌بینی کرده است مثل عقل، بلوغ، علم و اراده آزاد. در نتیجه فردی که با این شرایط مرتکب جرم گردد، مسئولیت کیفری داشته و باید علاوه بر مجازات قانونی جرم ارتکابی به جبران ضرر و زیان وارده به طرف مقابل خود بپردازد. بنابراین، وقوع جرم در کنار احراز مسئولیت کیفری میتواند سبب تحمیل مجازات به مجرم گردد.
نکات تکمیلی تعریف مسئولیت کیفری
سؤالی که ممکن است ذهن مخاطب را در اینجا به خود درگیر نماید این است که مسئولیت کیفری اساساً به چه معناست؟ در خصوص تعریف مسئولیت کیفری توجه به نکات زیر حائز اهمیت است:
اول اینکه؛ مسئولیت کیفری امری شخصی است. یعنی هر فرد فقط مسئول اعمال مجرمانه خویش است و نمی‌توان یک فرد را به واسطه عمل مجرمانه دیگری مجازات نمود. مگر این که شخص به طور قانونی مسئول اعمال دیگری بوده و یا در این راستا تقصیری نموده باشد.
دوم اینکه؛ به طور کلی، مسئولیت کیفری متوجه اشخاص حقیقی است و نه حقوقی. اما مواردی وجود دارد که اشخاص حقوقی (از قبیل شرکت‌های تجاری) نیز واجد مسئولیت کیفری می‌شوند و آن زمانی است که نماینده قانونی شخص حقوقی به نام او و یا در راستای منافع آن جرمی را مرتکب شده باشد. البته لازم به ذکر است که مسئولیت کیفری شخص حقوقی مانع مسئولیت شخص حقیقی نیست.
انواع عوامل رافع مسئولیت کیفری
عوامل رافع مسئولیت کیفری در قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است که در این بخش از مطلب حاضر، ما به معرفی و بررسی انواع عوامل رافع مسئولیت کیفری می‌پردازیم. به طور کلی، عوامل رافع مسئولیت کیفری عواملی هستند که اراده آزاد و قدرت تصمیم گیری و تشخیص فرد را از بین می‌برند. بنابراین، عوامل رافع مسئولیت کیفری بیشتر عواملی شخصی و درونی هستند تا عواملی بیرونی. به هر ترتیب، مطابق انون عوامل رافع مسئولیت عبارتند از: صغر، جنون، اشتباه، اجبار و مستی و بیهوشی.
در ادامه مطلب، به تعریف و بررسی هر یک از این عوامل می‌پردازیم.
صغر
مطابق تعریف قانون صغیر به کسی گفته میشود که به سن بلوغ نرسیده است. بر اساس قانون و شرع اسلام، سن بلوغ در دختران 9 سال تمام قمری و در پسران 15 سال است. البته باید به این نکته توجه داشت که صغار بر اساس مقررات به دو دسته ممیز و غیر ممیز تقسیم می‌شوند که میتواند تا حدودی در احراز مسئولیت کیفری آنها اثرگذار باشد. البته به طور کلی و به حکم قانون، از آنجایی که صغار قدرت تشخیص و تمییز خوب از بد را ندارند و نمی‌توانند متوجه تبعات عمل خود گردند، فاقد مسئولیت کیفری هستند.
صغیر غیرممیز
به کسی گفته میشود که قدرت تمییز و تشخیص خوب و بد از یکدیگر را به هیچ عنوان ندارد. یعنی نمی‌تواند متوجه شود که عمل ارتکابی‌اش، نادرست بووده و مستوجب مجازات است. بر اساس فقه، عموماً طفل زیر هفت سال صغیر غیرممیز شناخته میشود.
صغیر ممیز
کسی است که قدرت تشخیص خوب از بد را به صورت حداقلی دارد. یعنی علیرغم آن که هنوز به آن درجه از کمال نرسیده که به تنهایی خوب از بد را تشخیص دهد، لیکن از قوه تمییز و تشخیص حداقلی در برخی امور برخوردار است. عموماً طفل بالای هفت سال تا سن بلوغ قانونی را صغیر ممیز می‌دانند.
جنون
به اختلال در قوه ادراک و تشخیص فرد، جنون گفته میشود. بر اساس مقررات قانون مدنی جنون از دلایل حجر است. یعنی فرد را از تصرف در امور شخصی و مالی‌اش منع میکند. همچنین مطابق مقررات قانون مجازات اسلامی نیز جنون از عوامل رافع مسئولیت کیفری است. چرا که فرد مجنون از قوای ادراکی و تشخیصی لازم برای درک عمل ارتکابی خود برخوردار نیست. فلذا نمی‌توان وی را مجازات نمود. جنون به دو دسته تقسیم میشود:
جنون دائمی
یعنی حالتی که فرد مستمراً و دائماً در حالت جنون به سر می‌برد. چنین فردی همواره فاقد مسئولیت کیفری است و چنانچه جرمی مرتکب گردد قابل مجازات نیست.
جنون ادواری
برخی از موارد وجود دارد که فرد به صورت دوره‌ای دچار جنون میشود. یعنی این که فرد یک دوره در جنون و یک دوره در سلامت به سر می‌برد. چنین فردی اگر در زمان سلامت مرتکب جرم گردد مسئولیت کیفری دارد و چنانچه ارتکاب جرم در زمان جنون وی صورت پذیرد، او قابل مجازات نخواهد بود. تشخیص اینکه در زمان ارتکاب جرم، مرتکب در حالت جنون و یا سلامت بوده با دادگاه از طریق دریافت نظر کارشناس پزشکی قانونی است.
عوامل رافع مسئولیت کیفری
انواع جهات تخفیف مجازات
جهات تخفیف مجازات به عوامل یا جهاتی گفته میشود که بنا برآن دلایل و با توجه به علم قاضی درباره این عوامل میتوان در مجازات معین شده تخفیف قائل شد. عوامل مورد بحث شامل موارد زیر میشود:
گذشت شاکی یا مدعی خصوصی
باید به یاد داشته باشیم که اگر جرم مورد بحث قابل گذشت باشد با گذشت شاکی یا مدعی خصوصی در پرونده ، پرونده بسته میشود اما اگر جرم از دسته جرایم غیرقابل گذشت باشد با گذشت شاکی مجازات مجرم کاهش پیدا میکند و فقط مجازات بخش عمومی جرمش شامل حال وی میشود.
اظهارات و راهنمایی های متهم
در صورتی که کمک های متهم در روند پرونده به ماموران قانون به شناختن شرکا و معاونان جرم یا کشف اشیا و باقی آثار جرم ختم شود میتواند در تخفیف مجازات وی بسیار کمک کننده باشد.
اوضاع احوال که متهم تحت تاثیر آن جرم را مرتکب شده
اوضاع احوال که متهم تحت تاثیر آن جرم را مرتکب شده گاهی اوقات میتواند از جمه دلایل تخفیف مجازات وی محسوب شود مثل انگیزه های شرافتمندانه .
معرفی متهم قبل از تعقیب و دستگیری
در صورتی که متهم قبل از تعقیب و دستگیری خود را به ماموران قانون معرفی نماید تا مورد پیگرد قرار بگیرد میتواند از عوامل مخففه مجازاتش محسوب شود.
وضع خاص متهم
در شرایط ویژه ای وضع خاص متهم یا سابقه ی وی میتواند در تخفیف مجازات وی موثر واقع شود.
اقدامات متهم
جبران ضرر و زیان متهم به شاکی و اقدامات و تلاش های متهم در راستای تخفیف مجازاتش نیز میتواند به تخفیف مجازات مقرر شده اش کمک کند.
عوامل موجهه جرم
عوامل موجهه جرم میتواند از عواملی باشد که رافع مسئولیت کیفری میشود . در این صورت متهم در صورت اثبات شرایط میتواند از بار مسئولیت کیفری بر دوشش خارج شود .
این عوامل شامل : امر آمر قانونی ، دفاع مشروع ، ضرورت و رضایت مجنی علیه در برخی موارد میباشد.
براساس قانون مجازات اسلامي در صورتی که ارتکاب رفتار به حکم یا اجازه‌ی قانون باشد یا رفتار برای اجرای قانون اهم لازم باشد یا رفتار به امر قانونی مقام ذی‌صلاح باشد و امر مذکور خلاف شرع نباشد و یا اقدامات والدین و اولیای قانونی و سرپرستان صغار و مجانین که به منظور تأدیب یا حفاظت آنها انجام میشود یا عملیات ورزشی و حوادث ناشی از آن باشد رافع مسئولیت است در انتها نیز هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت شخص یا اولیا یا سرپرستان یا نمایندگان قانونی وی و رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی انجام میشود. در موارد فوری أخذ رضایت ضروری نیست.
دفاع مشروع
در دفاع مشروع با رعايت موارد قانونی و با توجه به علم قاضی ممكن است شرایطی حاصل شود که براساس آن حتی اگر قتلی رخ بدهد، اين عمل هيچ‌گونه مجازاتی نخواهد داشت.
دفاع مشروع در شرایطی حاصل میشود که فرد مجبور است برای دفاع از جانش اقدامی را انجام دهد تا مورد قتل واقع نشود و به همین علت ممکن است آسیبی به شخص ضارب بزند یا حتی وی را به قتل برساند.
باید توجه داشت که اثبات دفاع مشروع ساده نمی باشد و بسیار پیچیده است اما در صورت اثبات آن فرد میتواند از مسئولیت کیفری خود مرتفع شود . باید در نظر داشت که در دفاع مشروع بايد تمام شرايط باهم جمع باشند تا عمل مباح محسوب شود.
تفاوت عوامل موجهه جرم و رافع مسئولیت کیفری از لحاظ آیین دادرسی مدنی
عوامل موجهه جرم و عوامل رافع مسؤولیت کیفری از لحاظ آیین دادرسی مدنی با هم تفاوت دارند. در عوامل موجهه جرم، از آنجا که عمل ارتکابی جرم محسوب نمیشود، اگر پرونده در مرحله تحقیقات مقدماتی باشد قرار منع پیگیرد صادر میشود و اگر در مرحله رسیدگی و صدور حکم باشد حکم به برائت متهم صادر خواهد شد؛
این در حالی است که در عوامل رافع مسؤولیت کیفری، تصمیم قضایی واحدی برای تمام موارد اتخاذ نمیشود. چنانکه می‌دانیم رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان تابع آیین خاصی است و قاضی اطفال پس از رسیدگی، طفل بزهکار را جهت تربیت به سرپرست وی یا به کانون اصلاح و تربیت می‌سپارد.
قتل در حالت مستی
باید در نظر بگیریک که قتل در حالت مستی شرایط ویژه ای دارد. باید شرایط معلومه و علم قاضی در کنار هم احراظ شود تا متهم از قتلی که در حالت مستی انجام داده است رفع مسئولیت کیفری بگیرد.
اگر ثابت شود که فرد به علت انجام قتل مست کرده است نه تنها به جرم شرب خمر محکوم میشود بلکه به مجازات قتل نیز محکوم میشود.
اما اگر بتواند ثابت نماید که شرب خمر به علت انجام قتل نبوده است و پس از شرب خمر قتل در اثر یک اتفاق رخ داده است ، به مجازات جرم دوم محکوم نمیشود و فقط به جرم شرب خمر محکوم میشود.
اکراه در قتل عمد
در صورتی که ثابت شود که فرد با اکراه، دیگری را کشته است و تحت تاثیر سایر عوامل بوده است و خودش قصد کشتن فرد را نداشته است ممکن است شرایطی را حاصل کند که در صورت احراز مجازات قصاص بر روی فرد متهم اعمال نشود. در این صورت میشود بیان داشت که اکراه در قتل نیز یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری میباشد.
جهت مشاوره حقوقی با وکیل پایه یک دادگستری با ما در ارتباط باشید
راه های ارتباطی جهت مشاوره با بهترین وکیل ها به شرح زیر می باشد:
اینستاگرام: vakilsite@
تلگرام: vakil | @vekalat@
واتساپ: 989124920000+
اشتباه
به منظور بررسی اشتباه به عنوان عامل رافع مسئولیت کیفری، باید اشتباه را به دو نوع اشتباه حکمی و موضوعی تقسیم‌بندی نماییم. سپس با توجه به تعریف هریک، به این مسئله می‌پردازیم که آیا هر دو نوع اشتباه عامل رافع مسئولیت کیفری است یا خیر.
اشتباه حکمی
در یک تعریف ساده اشتباه حکمی به معنای جهل به حکم قانونگذار است. یعنی برای مثال مرتکب مدعی می‌گردد که نمی‌دانسته شرب خمر جرم است. از آنجایی که پس از انتشار قانون مصوب مجلس بر اساس مقررات قانونی و گذشتن موعد مقرر آن، اصل بر علم تمام افراد بر قانون است، ادعای جهل به قانون پذیرفته نیست. بنابراین نمی‌تواند رافع مسئولیت کیفری باشد.
اشتباه موضوعی
به این معنا است که فرد علیرغم آگاهی به حکم قانون، نمی‌داند که عمل ارتکابی‌اش از مصادیق فعل مجرمانه موردنظر است. برای مثال، فردی که شرب خمر کرده می‌داند مه شرب خمر در قانون جرم بوده و مستوجب مجازات است اما نمی‌دانسته آنچه که نوشیده از مسکرات است. چنین اشتباهی از عوامل رافع مسئولیت کیفری است.
اجبار
حالتی است که فرد به دلیل فشارها و مشکلات شدید درونی و بیرونی اقدام به ارتکاب جنایت می‌نماید. یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری است که برای احراز آن، وجود شرایط زیر لازم است:
– عادتاً قابل تحمل نباشد؛
– حاصل اشتباه یا خطای اولیه مرتکب نباشد؛
– خطر قریب‌الوقوع بوده؛
– و برای دفع خطر چاره‌ای جز ارتکاب جرم نباشد.
مستی و بیهوشی
همانطور که در قانون آمده است برای احراز وقوع جرم ما به دو عنصر مادی و معنوی نیاز داریم. عنصر مادی که همان فعل متخلفانه است لیکن عنصر معنوی به معنای قصد مرتکب است. یعنی مرتکب باید عامدانه مرتکب جرم شده باشد. از آنجایی که فرد مست و بی‌هوش قوه تمییز و تشخیص ندارد، پس نمی‌تواند قصد و اراده نیز داشته باشد. بنابراین در صورت ارتکاب جرم چنین فردی فاقد مسئولیت کیفری است. مگر اینکه عامدانه برای ارتکاب جرم اقدام به شرب خمر تا حد مستی نموده باشد.
✔ بیشتر بخوانید :وکیل پایه یک آنلاین در انواع ارتکاب جرم
آثار عوامل رافع مسئولیت کیفری
در صورتی که یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری در ارتباط با مجرم احراز گردد، آثار زیر را در پی دارد:
1- از آنجایی که عامل رافع مسئولیت کیفری شخصی است، فقط مرتکب جرم از مسئولیت کیفری مبری می‌گردد لیکن شریک و معاونین وی، در صورت وجود، قابل مجازات هستند.
2- با سلب مسئولیت کیفری، مسئولیت مدنی ساقط نشده و فرد مجرم باید از عهده خسارات و ضرر و زیان وارده به طرف مقابل برآید.
3- در خصوص اثبات وجود عوامل رافع در هنگام وقوع جرم دو حالت پیش می‌آید:
الف- به عنوان یک قاعده کلی، اثبات این مسئله بر عهده مجرم و یا وکیل او است؛
ب- در صورتی که فرد علی‌الظاهر شرایط یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری را دارد (مثلا جنون): در این صورت دادستان و یا طرف متضرر از جرم است که باید ثابت کند مجرم در زمان وقوع جرم در سلامت کامل و دارای اراده آزاد بوده است.
پرسش و پاسخ‌های پرتکرار
1- عوامل رافع مسئولیت کیفری در قانون چه مواردی هستند؟
بر اساس قانون عوامل رافع مسئولیت کیفری شامل صغر، جنون، اجبار، اشتباه و مستی و بیهوشی است.
2- آیا احراز وجود عوامل رافع مسئولیت کیفری در مرتکب، شرکا و معاونین وی را از مسئولی مبرا می‌سازد؟
خیر. بر اساس حکم قانون عوامل رافع مسئولیت کیفری شخصی بوده و فقط خود مرتکب که یکی از آن عوامل را داراست، از مسئولیت مبرا می‌گردد.
درصورتی که سوالی پیرامون مطلب “عوامل رافع مسئولیت کیفری” باقی مانده است می توانید در قسمت دیدگاه همین مطلب مطرح نمایید…
🔖 مطالب پیشنهادی مرتبط
✔ وکیل دادگستری و اقرار در امور مدنی و کیفری
✔ 24نکته مهمی که باید در دادگاه به آن توجه کرد!
*****
آسایش گستران معتبرین و بهترین موسسه حقوقی
همیشه حامی حقوق شما عزیزان است.
*****